Krywałd (Knurów)

---

Nazwy i pojawianie się osady w dokumentach

Osada Krywałd, znana z bogatej historii, pojawia się w oficjalnych dokumentach już w 1458 roku, gdzie została zapisana pod nazwą Crigewald. Wkrótce, bo w 1534 roku, jej nazwa zmienia się na Khriegwaldt. Istnieje teoria, według której założenie osady miało miejsce w drugiej połowie XV wieku, a jej inicjatorem był zarządca Szywałdu.

Nie mniej istotne są zapisy wskazujące na dokument wydany w 1482 roku przez kancelarię króla węgierskiego Macieja Korwina, w którym po raz pierwszy użyto nazwy Krywałd. Warto jednak zaznaczyć, że w urbarium z 1534 roku po raz kolejny pojawia się nazwa Khriegwaldt, co pokazuje, że różnorodność używanych nazw związana była z czasem i kontekstem historycznym.

Oprócz wyżej wymienionych, w dokumencie zakupu wioski przez Adama Goszyckiego znajdują się również inne określenia dla tej osady, takie jak Grünwald, co tłumaczy się jako Zielony Las, oraz Krohenwald, czyli Wroni Las.

Rolnictwo Krywałdzkie

Krywałd, historycznie wpisany w obszar ziemi gliwickiej, ma bogatą przeszłość. Od 1561 roku należał do tzw. państwa gliwickiego, co czyni go miejscem o dużym znaczeniu rolniczym. Z danych z roku 1561 wynika, że na tym obszarze istniała jedna karczma oraz cztery stawy rybne, a także dębowy las, w którym hodowano świnie karmione żołędziami, stanowiący własność lokalnej społeczności.

Dzięki temu region odznaczał się stosunkowo wysokim poziomem dobrobytu, choć istniała także pańszczyzna i związane z nią obostrzenia, które negatywnie wpływały na życie okolicznych chłopów. W miarę upływu lat, rosnący wyzysk doprowadził do narastającego niezadowolenia wśród społeczności chłopskiej. W 1766 roku mieszkańcy Krywałdu zorganizowali bunt, w którym liderem był chłop z Knurowa, Sznuter. To oczywiście nie był przypadek jednorazowy, bowiem prawdopodobnie odbywały się również inne zbrojne powstania.

Pomimo prób reform, takich jak edykt z 1807 roku, który częściowo znosił pańszczyznę, ludność nie była usatysfakcjonowana i wciąż domagała się lepszych warunków życia. Kolejne edykty niewiele zmieniły w tej kwestii, a jedynie nieznacznie poprawiły nastroje. Zaledwie trzech siodłoków – Jakub Donice, Feliks Polak i Jakub Sieja – mogło cieszyć się wolnością na mocy edyktu z 1811 roku.

W 1837 roku obszar Krywałdu przeszedł na własność Fryderyka Adriana hrabiego de Limburg-Stirum, który zakupił także ziemię uwolnionych siodłoków i włączył ją do Szczygłowic. Ostateczne zniesienie pańszczyzny miało miejsce 14 marca 1851 roku. Chłopi zostali zobowiązani do uiszczania renty feudalnej, której wysokość była uzależniona od rozmiarów ich gospodarstw. Chociaż dziesięcina została zniesiona, od 29 lipca 1867 roku ponownie wprowadzono świadczenia na rzecz Kościoła, a ich wysokość wynosiła 1 talara (30 srebrnych groszy) za każde 10 mórg ziemi.

Według spisów z 1819 roku, rolnicy w Krywałdzie gospodarowali na 638 morgach ziemi, podczas gdy w 1855 roku ilość ta spadła do 337 morgów, obsługiwanych przez 39 rodzin, czyli około 160 osób. W regionie hodowano głównie konie i świnie, a także wykonywano prace na rzecz dworu.

Krywałd funkcjonował jako samodzielna gmina jednostkowa aż do 1 kwietnia 1928 roku, kiedy to została ona zniesiona i włączona do gminy jednostkowej Szczygłowice. Od 1 grudnia 1930 roku Krywałd stał się częścią zbiorowej gminy Knurów, a 1 stycznia 1951 roku, z nadaniem gminie Knurów praw miejskich, Krywałd (jako część Szczygłowic) został włączony do miasta Knurowa.

Demografia

Rozwój lokalnej gospodarki za sprawą fabryki Lignoza przyczynił się do znaczącego wzrostu liczby mieszkańców. W 1844 roku liczba ludności w wiosce wynosiła jedynie 142 osoby, natomiast w 1871 roku wzrosła do 168. Kolejne lata przyniosły jeszcze większy wzrost; w roku 1910 liczba osób zamieszkujących tę okolicę osiągnęła już 689.

Ważnym momentem w historii demograficznej miejscowości był proces przyłączenia jej do Szczygłowic, w wyniku którego liczba mieszkańców wzrosła do 1080 osób.

Władze

W Krywałdzie istotną rolę odgrywała Straż Celna, która była prowadzona przez Pawła Barchańskiego. Warto zaznaczyć, że od 1928 roku ta formacja przekształciła się w Straż Graniczną.

Organizacje

W obszarze działań społecznych w Krywałdzie istnieje szereg aktywnych organizacji, które mają istotny wpływ na życie lokalnej społeczności. Każda z nich odgrywa swoją unikalną rolę i przyczynia się do rozwoju kultury oraz integracji mieszkańców.

• Towarzystwo „Czytelń Ludowych”, z siedzibą w budynku starej szkoły, promuje czytelnictwo i organizuje różnego rodzaju wydarzenia literackie,
• Towarzystwo Śpiewacze „Hejnał”, również mieszczące się w budynku starej szkoły, rozwija muzyczne talenty i wzbogaca życie kulturalne,
• Kółko teatralne, które działa pod czujnym okiem nauczyciela Bronisława Warota, umożliwia młodzieży rozwijanie umiejętności aktorskich oraz organizację sztuk teatralnych,
• Towarzystwo Polek, prowadzone przez żonę Warota, angażuje się w promowanie samodzielności i aktywności kobiet w społeczności,
• Harcerstwo Polskie, które jest aktywne od 1927 roku, kształtuje młode pokolenia poprzez wartości wychowawcze i przygody,
• Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół”, założone przez Romualda Mędlewskiego w 1920 roku i przekształcone w 1929 roku w ramach gminy Szczygłowice, wspiera aktywność fizyczną oraz zdrowy styl życia.

Te organizacje stanowią fundament lokalnej kultury i tradycji, a ich działalność przyczynia się do zacieśniania więzi w społeczności Krywałdu.

Fabryka Materiałów Wybuchowych Lignoza SA

„Reńsko-Westfalskie Zjednoczenie Fabryk Prochu w Kolonii 7 sierpnia 1875 roku zakupiło 10,33 hektara ziemi, aby na tym obszarze stworzyć prochownie. Przemysł materiałów wybuchowych rozpoczął swoją działalność zaledwie rok później. W 1878 roku fabrykę nabyła Paulina Güttler, która nie tylko rozbudowała zakład, lecz także zainicjowała budowę kaplicy św. Barbary na jego terenie.

W 1896 roku fabryka zmieniła właściciela na niemiecką firmę, która przystąpiła do kolejnej rozbudowy oraz zaczęła produkcję materiału wybuchowego o nazwie Silesia. W 1900 roku powstał budynek dyrekcji, który stał się jednym z architektonicznych zabytków tego regionu, wzniesionym w stylu eklektyczno-modernistycznym. Natomiast w 1905 roku zbudowano wille dla dyrektora w podobnym stylu.

W latach 1896-1908 trwała budowa budynków mieszkalnych dla pracowników zakładu. Po 1908 roku dobudowano cechownie, w 1910 roku stację transformatorową oraz sieć wodociągową. W tym okresie przyjęto też nazwę Lignose AG. W 1911 roku ruszyła budowa nowej wytwórni, inaugurowanej z myślą o produkcji materiałów amonowo-saletrzanych pod nazwą Lignozyt.

Głównym odbiorcą wytworzonych produktów była Kopalnia Dębieńsko. Na samym początku towar transportowano tradycyjnymi furmankami, ale po utworzeniu linii kolejowej transport przeniesiono na pociągi. Od 1915 roku fabryka dysponowała już własną bocznicą kolejową.

Po wybuchu I wojny światowej produkcja musiała zostać dostosowana do potrzeb wojennych, co skutkowało wytwarzaniem chloranowych środków strzałowych. W tym czasie fabryka wzbogaciła się o budynki blaszane, wyłożone azbestem. Aby uniezależnić się od zewnętrznych dostaw, uruchomiono własną wytwórnię surowca.

W 1922 roku właścicielem zakładu stała się Spółka Akcyjna Lignoza, kapitał w niej był niemiecki. Od 1924 roku kapitał zaczął być wyłącznie polski. Lata 1924-1929 to okres modernizacji i kolejnej rozbudowy, z naciskiem na zwiększenie bezpieczeństwa pracowników. W latach 1925-1926 rozpoczęto produkcję prochu lontowego oraz bezdymnego prochu myśliwskiego. W 1928 roku zmieniono technologię produkcji materiałów saletrzano-amonowych, co znacząco podniosło poziom bezpieczeństwa wytwarzania, a również efektywność produkcji.

W latach 1930-1931 fabryka zajmowała się produkcją materiałów pirotechnicznych, co trwało aż do 1993 roku. W tym czasie stanowiła ona przez wiele lat jedynego, a później jednego z większych producentów w branży.

W 1966 roku zakład zainicjował seryjną produkcję pierwszego polskiego modelarskiego silnika rakietowego, którego prototyp powstał w Modelarskim Doświadczalnym Ośrodku Rakietowym w Krakowie w 1965 roku.

Fabryka Tworzyw Sztucznych Krywałd ERG i Krywałd-Plast

W 1931 roku rozpoczęto przygotowania do wprowadzenia na rynek nowoczesnych materiałów izolacyjnych stworzonych z żywic syntetycznych. Dwa lata później, w 1933 roku, rozpoczęto produkcję mieszanki o nazwie silesit. Z czasem ten innowacyjny produkt zyskał przewagę nad wcześniejszymi importowanymi bakelitami, stając się bardziej popularnym w branży.

W miarę upływu lat, w 1936 roku, asortyment produkcji został rozszerzony o żywice szlachetne, takie jak silesitany oraz różne rodzaje żywic technicznych – silesitole. Dodatkowo wytwarzano też artykuły papierowe tekstylno-żywicowe, znane jako sileteksty. Produkty te miały szerokie zastosowanie w takich dziedzinach jak budownictwo, meblarstwo oraz elektrotechnika. W 1938 roku fabryka wprowadziła do oferty tworzywa kazeinowe, jednak prace te zostały wstrzymane na skutek pogarszających się stosunków międzynarodowych, zwłaszcza z Niemcami.

Pod nazwą Krywałd-ERG zakład produkcyjny działał aż do roku 2001. Zakłady Krywałdzkie miały również swój udział w filmowej branży, uczestnicząc w realizacji efektów pirotechnicznych w dwóch produkcjach:

• Pociąg do Hollywood (1987),
• O rany, nic się nie stało!!! (1987).

W 1998 roku Krywałd ERG przeszedł podział, w wyniku którego powstały dwie nowe jednostki: Krywałd-Plast oraz Krywałd-Katex. Krywałd-Plast zajmuje się produkcją głównie granulatów PCW oraz polwinity, podczas gdy Krywałd-Katex koncentruje się na sprzedaży.

Niestety, wiele budynków fabrycznych uległo zniszczeniu i obecnie są to głównie ruiny lub opustoszałe baraki. W wyniku powodzi, która miała miejsce w przeszłości, część z nich została zalana. Co gorsza, w niektórych obiektach wciąż pozostają resztki materiałów wybuchowych. W okolicznych lasach zauważyć można wiele opuszczonych budynków i bunkrów, które stały się miejscem spotkań młodzieży, lecz są to tereny niebezpieczne, sprzyjające wypadkom.

Wypadki w Fabryce Prochu

W latach 1895-1921 w Fabryce Prochu zanotowano osiem tragicznych wypadków, które w sumie kosztowały życie 43 osób, w tym 6 kobiet.

• W roku 1895 miała miejsce eksplozja w magazynie, w wyniku której zginęła jedna osoba,
• W 1903 roku doszło do wybuchu w mieszalni, czego efektem była jedna ofiara,
• Pożar w 1908 roku pochłonął pięć żyć,
• W 1913 roku w budynku zajmującym się produkcją kartonów wybuchł pożar, w którym również zginęła jedna osoba,
• W 1916 roku miała miejsce poważna eksplozja prochu karabinowego, która doprowadziła do śmierci dziesięciu osób,
• W 1918 roku kolejny wybuch zabił jedną osobę,
• 21 lipca 1921 roku został odnotowany prawdopodobnie największy wypadek w historii fabryki; w wyniku zaniedbania doszło do potężnej eksplozji, w której życie straciło dziewiętnaście osób oraz zniszczeniu uległy znaczne części budynków fabryki,
• 15 grudnia 1921 roku eksplozja dwóch bębnów mieszalniczych przyniosła pięć ofiar.

Po tych wydarzeniach, od roku 1921, w lokalnej Kaplicy zaczęto odprawiać regularne nabożeństwa dla upamiętnienia ofiar tragedii.

Edukacja

Krywałd od zawsze miał swoje potrzeby edukacyjne, a jego historia szkolnictwa sięga początków XX wieku. Do 1904 roku w Krywałdzie nie istniała żadna szkoła. Istotnym krokiem w rozwój edukacji w tym regionie było powołanie Związku Szkolnego, co zaowocowało otwarciem budynku szkolnego 15 października 1907 roku, znanym później jako Stara Szkoła. Projekt budynku wykonał Julius Scheer. W kolejnych latach, w odpowiedzi na rosnącą liczbę uczniów, w 1909 roku dobudowano dodatkową salę lekcyjną, której przebudową kierował Mistrz Przybyła.

Warto zaznaczyć, że w tej placówce uczyły się również dzieci z pobliskich Szczygłowic. Rok szkolny 1922/23 przyniósł jednak problemy kadrowe, co spowodowało opóźnienie jego rozpoczęcia aż do 4 listopada. W tym czasie zatrudniono kadry tymczasowe, aby zapewnić uczniom ciągłość edukacji. Kolejnym znaczącym momentem było wybudowanie nowego budynku szkoły w 1930 roku. Obecnie szkoła nosi nazwę Miejska Szkoła Podstawowa nr 3.

W 1994 roku w tej placówce znajdowało się 8 klas lekcyjnych, zatrudnionych było 16 nauczycieli. Szkoła stanowi zespół szkolno-przedszkolny, współpracując z Przedszkolem nr 5, które również mieści się w odnowionym budynku. Uczniowie mają możliwość nauki języka angielskiego w klasach I-VI, a placówka osiągnęła bardzo wysokie wyniki na egzaminach szóstych klas. Warto dodać, że klasy liczą średnio 17 uczniów, a sama szkoła została dobrze wyposażona w sprzęt komputerowy oraz bibliotekę. Co ciekawe, jest to najmniejsza szkoła w Knurowie.

W ciągu lat w Krywałdzie uczyło się wielu nauczycieli, takich jak:

• Paul Mathea (1907–1922),
• Alfred Wotzlawek (1909–1917),
• Maria Beyer (1911–1913),
• Anna Heibebrandte (1913–1922),
• pani Krause (1913–1917),
• Erich Winkler (1917–1922),
• kadra zastępcza w roku 1922/1923: Michał Wilim (kierownik), Wilhelm Flak, Katarzyna Wilimówna, Apolonia Bochynkówka,
• kierownicy szkoły: Feliks Pańta (1923-1927), Wincenty Przybyszewski (1927-1929), Leopold Danek (1929 do początku II wojny światowej),
• w 1994 roku 16 nauczycieli, z czego połowa miała wyższe wykształcenie,
• 2008 – dyrektor Jan Kopeć, 16 nauczycieli: 1 dyplomowany, 12 mianowanych, 2 kontraktowych i jeden stażysta.

Wieloletnia historia uczniów obrazuje zmiany liczby uczniów w szkole:

• w pierwszych latach 91 dzieci w jednej klasie, a później 121 (lata 1907–1909),
• w 1910 roku liczba wzrosła do 173,
• w 1913 roku ukończyło szkołę 26 uczniów, a w placówce uczyło się 193,
• w 1917 roku w szkole uczyło się 197 osób,
• w roku szkolnym 1922/23 było 203 uczniów,
• w 1994 roku w szkole uczyło się 120 uczniów w 8 klasach.

Krywałd a wydarzenia narodowe

W okresie powstań śląskich, mieszkańcy Krywałdu aktywnie uczestniczyli w walkach, które miały miejsce w latach 1919-1921. W tym czasie w lokalnej szkole odbyły się również wybory plebiscytowe.

W zgłoszeniach do głosowania zarejestrowano 389 uprawnionych osób, które miały możliwość wyrażenia swojego stanowiska:

• 294 głosy zostały oddane na Polskę,
• 94 głosy na Niemców,
• 1 głos został unieważniony.

Warto zaznaczyć, że na głosowanie przybyli także emigranci. Ich udział w plebiscycie został zaproponowany przez stronę polską, jednak ich głosy w dużej mierze sprzyjały stronom niemieckim. Ostatecznie 75,7% głosów opowiedziało się za przynależnością do Polski.

Podczas trzeciego powstania śląskiego wielu mieszkańców Krywałdu służyło w I batalionie piechoty, który był częścią wojsk powstańczych, nazywanym popularnie pułkiem żorskim. W śród uczestników tego zrywu znajdowały się takie postacie jak bracia Michalscy, Wacław Kiszka, Tomasz Czechman, Herman Grzesiok oraz Teodor Szydłowski.

Krywałd oficjalnie został włączony do Polski w 1922 roku, co stanowiło istotny krok w kierunku zmiany jego statusu jako części nowo odrodzonego państwa polskiego.

Znani Krywałdzianie

Z Krywałdu wywodził się znany lekkoatleta, Emil Kiszka. Urodził się on 5 grudnia 1926 roku i pozostawił po sobie trwały ślad w historii sportu, zanim zmarł 9 lutego 2007 roku.

---

Oceń: Krywałd (Knurów)

---