III kolonia robotnicza w Knurowie

---

Historia

Osiedle, znane jako kolonia patronacka, zostało zbudowane na terenach przylegających od północnej strony do istniejących zabudowań kopalnianych. Pierwsze szkice tego osiedla wykonał Karl Henrici, profesor architektury na Politechnice w Akwizgranie, który był autorem koncepcji rozbudowy wielu niemieckich miast. Rzeczywiście, to właśnie na podstawie tych planów budowniczowie przystąpili do realizacji projektu w latach 1903-1921, ulokowanego przy dawnym trakcie łączącym Knurów z Zabrzem oraz Rybnikiem, obecnie istniejącym jako droga wojewódzka nr 921. W okresie budowy teren ten miał charakter wiejski, a domy zostały zintegrowane w przestrzeni pomiędzy kompleksem przemysłowym, polami uprawnymi, a najstarszą częścią wsi.

Prowadząc budowę, udało się zrealizować jedynie północną część kolonii, która objęła 90 domów robotniczych, 5 domów przeznaczonych dla urzędników oraz obiekty towarzyszące. W zgodzie z początkowymi założeniami Henriciego, planowano wybudowanie 190 budynków na powierzchni około 25 do 40 hektarów. Taki układ pozwoliłby, aby osiedle rozciągało się od wschodniej strony w kierunku Gierałtowic, z centrum osiedla umiejscowionym w okolicy stawu Moczury, naprzeciwko stacji kolejowej w Knurowie.

Koncepcja Henriciego zakładała, że osiedle będzie miało charakter ogrodowego przedmieścia, co w zasadzie udało się zrealizować. Niemniej jednak, późniejsi architekci nie w pełni uwzględnili pierwotne pomysły, co prowadziło do znaczących odstępstw, np. w rozmieszczeniu obiektów użyteczności publicznej. Na początku powstały budynki Kolonii I i II. Budowa III kolonii miała miejsce w latach 1909-1914 i zrealizowano ją na obszarze czternastu wydzielonych zespołów, odgrodzonych parkanami.

Realizacja tego projektu miała miejsce na ulicach, które po kilkudziesięciu latach przyjęły następujące nazwy:

• Konstantego Damrota 1,
• Dworcowej 7, 9, 11, 12 (poczta), 13, 15, 17, 19, 21, 23, 25, 27,
• Józefa Janty 1, 2, 3,
• Mikołaja Kopernika 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10,
• Tadeusza Kościuszki 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10,
• Karola Miarki 1, 2, 3, 4, 5, 6,
• Adama Mickiewicza 1, 2, 3, 5, 6, 7, 8, 9, 10, 11, 13, 15, 17,
• Ogrodowej 2,
• Stanisława Poniatowskiego 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 10,
• Henryka Sienkiewicza 1, 2, 3, 4,
• Antoniego Słoniny 2, 3, 4, 5, 6, 8, 9, 10, 11, 12, 13, 14, 15, 16, 17, 18, 19, 21, 25, 27.

W 1909 roku rozpoczęto budowę, co zaowocowało powstaniem czternastu domów z 104 mieszkaniami oraz trzech domów dla urzędników, które zawierały łącznie osiem mieszkań. W roku 1910 wybudowano kolejne 129 mieszkań i jeden dom urzędniczy, a w 1911 roku dodano jeszcze 130 mieszkań oraz jeden budynek dla urzędników, w tym także łazienki. W latach 1909-1910 powstała dziesięcioklasowa szkoła, do której w 1912 roku dobudowano nowe skrzydło z kolejnymi czterema klasami. W latach 1912-1914 zrealizowano dodatkowe 152 mieszkania robotnicze oraz osiem sypialni z 512 łóżkami, a także domy urzędnicze oraz siedzibę dyrekcji kopalni.

Niestety, domy noclegowe, zwane także sypialniami, nie cieszyły się dobrą opinią wśród bardziej ustabilizowanych mieszkańców osiedla. Z tego względu, aby złagodzić negatywne skutki m.in. gromadzenia się samotnych pracowników, zaczęto stopniowo przyznawać im osobne pomieszczenia w mieszkaniach rodzinnych oraz adaptowano nieużywane poddasza na te cele.

Architektura

Osiedle w Knurowie cechuje nietypowa kompozycja, gdzie całość podzielona jest na mniejsze kwartały, co nadaje mu indywidualny charakter. W jego układzie urbanistycznym dostrzegamy atrakcyjne elementy perspektywiczne, które z kolei zapobiegają monotonii przestrzeni.

Architektura kolonii jest wieloraka i zróżnicowana. Opracowano dwanaście różnych typów budynków, co nawiązuje do stylu wiejskiego. Mimo tej różnorodności, nie utracono harmonii, a szczególne akcenty znajdują się na narożnikach ulic. Chodniki, prowadzone naprzemiennie po obu stronach jezdni, obsadzone są drzewami, co wprowadza przyjemny klimat.

Przed domami stworzono przyjemne przedogródki, a lekkie krzywizny ulic nadają wrażenie wijącej się wiejskiej drogi, co zwiększa atrakcyjność całego osiedla. Każdy kwartał ma swoją niepowtarzalną tożsamość, co sprawia, że spacerując po nim, można dostrzegać różnorodność architektoniczną oraz estetyczną.

W jednym budynku znajdują się maksymalnie cztery mieszkania, każde z dwiema do czterema izbami, z kuchniami i spiżarniami. Toalety ulokowane zostały na półpiętrach lub w werandach gospodarczych. Każda jednostka ma także wyodrębniony plac gospodarczy, a także dostęp do gołębnika, szamba i śmietnika.

Każdy z kwartałów dysponuje także własnymi ogrodami. W obrębie osiedla znajdują się obiekty użyteczności publicznej, takie jak magiel, dom kultury oraz sklep spożywczy, co zwiększa funkcjonalność i komfort życia mieszkańców.

Ochrona konserwatorska

W 1992 roku przygotowano szczegółowe studium dotyczące ochrony konserwatorskiej całego zespołu zabudowy. Obszar ten został objęty pośrednią formą ochrony konserwatorskiej, co oznacza, że wpływa to na sposób jego zagospodarowania. Ochrona ta jest realizowana zgodnie z ustaleniami miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego.

Budynek i jego otoczenie znalazły się w Gminnej Ewidencji Zabytków Gminy Knurów, zgodnie z zarządzeniem nr 130/UA/2015 Prezydenta Miasta Knurowa z dnia 20 kwietnia 2015 roku.

W 1993 roku Kolonia III uzyskała wpis do rejestru zabytków, jednak dyrekcja kopalni „Knurów” wkrótce złożyła odwołanie od tej decyzji. W wyniku tego działania decyzja o wpisie zostało uchylona.

Rola

Znaczenie kolonii w kontekście rozwoju budownictwa patronackiego na Górnym Śląsku było istotne, mimo że oceny jej wartości w przeszłości były zróżnicowane.

W początkowych latach kolonii, jej istnienie przyczyniło się do promocji prężnie rozwijającej się kopalni, stanowiąc dowód na humanistyczne podejście w zakresie mieszkalnictwa pracowniczego.

Jednakże, w okresie PRL z początku osiedle straciło na znaczeniu, co doprowadziło do stagnacji oraz zaniechań, które były związane z ekspansją bloków z wielkiej płyty.

Pojawiały się także decyzje dotyczące częsciowego wyburzenia kolonii na rzecz nowoczesnych osiedli, ale pomimo tego nie doszło do całkowitej likwidacji.

W 2018 roku zainicjowano proces renowacji oraz termomodernizacji niektórych budynków, co może sugerować nowy rozdział w historii tej kolonii.

---

Oceń: III kolonia robotnicza w Knurowie

---